Тарихъым тэрэзэу щымыгъуазэ горэ хэукъон ылъэкIыщт, е тызимыкIаси фашIэу зыгори ытхын ылъэкIыщт, ар гурыIогъошIу. Ау еджагъэ – епщэжьыгъэмэ атхыхэрэм узеплъыкIэ гум джэнджэш къимыхьан ылъэкIырэп – сыда моущтэу хъурэ? ФэшIэ Iофа, хьаумэ щымыгъуазэха?
Урысыемрэ Черкесиемрэ зызэгоуцуагъэхэр илъэс 450-рэ зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэу "Адыгеим икультурэ ихъарзынэщ" ыцIэу Москва альбом гъэкIэрэкIагъэ къыщыдэкIыгъ. Зытхыгъэхэри зэхэзгъэуцуагъэхэри цакохэп, ау чIыпIэ бэкIаемэ ащыхэукъуагъэх. А зэкIэмэ ягугъу тэ непэ къэтшIынэп, адыгэ быракъым фэгъэхьыгъэм тыкъыщыуцун.
Тхылъым иябгъонэрэ нэкIубгъо итхагъ: "… жъогъо пшIыкIутIумэ (быракъым тетымэ – А.Къу.) адыгэ лъэпкъ пшIыкIутIу къарэкIы, щэбзэщищымэ – адыгэ пщы лIэкъуищ. Щэбзащэхэр гъукIэным итхьэу Лъэпшъи рапхых. Ислъам диным ишъоеплъэу шэкIыр уцышъо…" ШъыпкъэмкIэ, нарт Лъэпшъ къелъэIухи афишIыгъагъ щэмыохъуищ: пыир ошъогум ихьагъэми, псым хэхьагъэми, чIым чIэхьагъэми къыгъотыхэу. АщыкIэ щэбзашэхэр нартымэ ягъукIэ зэрэрапхыхэрэр тэрэз, ау тэ тызэрэщыгъуазэмкIэ, быракъым тет щэбзащэмэ пщы лIэкъо Iоф яIэп.
АдыгэлIыр заом Iумыхьэу ежь аущтэу зыгорэм кIо зыхъукIэ щэбзэщищ нахьыбэ исагъындакъэ илъыщтыгъэп. Щабзэмэ ашъхьапэ дэгъэзыягъэ хъумэ, къикIырэр мамыр. Ар къэуушыхьатын хъумэ чыжьэ укIон ищыкIагъэп. Пщы-оркъ заом илъэхъан, пщыхэр зэрыс унэм аужы къикIыжьыгъагъэр бжъэдыгъумэ я Пщы татэу Къунчыкъокъо Пщымаф. Ащ ишхончыпэ дэгъэзыягъэу ытамэ телъыгъ – ащ къикIыщтыгъэр сыкъаорэп, сышъонэкъокъурэп, сышъуипыеп. Ар ашIэти, зи еуагъэп. Ау Тэтэрхьаблэ щыщ СтIашIу Дадыу пщыр ылъэгъу хъурэпти, хабзэр фашIэу ыукъи, ыукIыгъ. Арышъ, щэбзэщэми, шхончыпэми дэгъэзыягъэхэ хъумэ къарыкIырэр мамыр Iоф. Щэбзащэхэр зэпхыгъэхэ хъумэ, ащ къыгъэлъагъорэр языкIыныгъ.
Адыгэ ныпым ышъо зэрэуцышъомкIэ ислъам диным езыпхыхэрэр щыIэх. Ау егъашIэм адыгэмэ "огур шхъуантIэу уцыр къашхъоу" аIуагъ. Уцышъом къикIырэр щыIэныгъ. Ар адыгэмэ ашIэ зэхъум джыри чыристан дини, ислъам дини щыIагъэхэп. Тибыракъ а ислъамышъор ау къодыеу къыращалIэрэп, ар гухэлъ горэм епхыгъ. Непэ тикъэралыгъо ислъамымрэ терроризмэмрэ зыщызэхагъэпIуакIэрэ уахътэм быракъыри ахэмэ ахэбгъэхьажьымэ нэжъ-гужъ цIыфымэ фашIын зэралъэкIыщтыр дэгъу дэдэу зышIэхэрэр ары ар зигукъэкIыхэр. Ахэмэ щынагъо къытфахьын зэралъэкIыщтыр тщыгъупшэ хъущтэп.

Адыгэ ябыныкIэ тилъэпкъ быракъ тэгъэлъапIэ, тэгъашIо, тырэгушхо. Ау пылъ къэбарым щымыгъуазэр джыри бэшъ, зэтырамыIотыкIыным пае нахь игъэкIотыгъэу ащ тыкъытегущыIэн. Я XIX-рэ лIэшIэгъум къэхъугъэгъэ хъугъэ-шIагъэмэ адыгэ быракъыр япхыгъэу алъытэ. Тарихълэжьэу Трахъо Р. 1956-рэ илъэсым "Черкесхэр" зыфиIорэ тхылъ Мюнхен къыщыдигъэкIыгъ. "1834-рэ илъэсым Петербург щаштэгъэ Конвенцием, - итхагъ ащ, - агъэнэфагъэ трактатым истатья къыщаушыхьатыжьыгъ. А лъэхъаным тефэу адыгэхэр "шъхьафит Хасэшхом" иунашъомэ акIэуцох. Хэгъэгур 12-у зэтыраутыгъэ. Правительствэм Зеушъэ Исмахьилэ зипэщэ лIыкIохэр Тыркуем, Францием, Инджылызым егъакIох, ащ дакIоу дзэкIолIыхэм къэзэрэугъоиныхэу, заом фэхьазырынхэу къяджэ. Адыгэмэ языкIыныгъэ итамыгъагъэр 1830-рэ илъэсым аштэгъэ быракъ уцышъоу Черкесие ЗыкIым ис лъэпкъ шъхьаIэхэм япчъагъэ тефэу жъогъо пшIыкIутIурэ щэбзэщищэу зэбладзыхи зэхалъхьагъэхэмрэ зытетыгъэр ары..."
Илъэсыбэрэ мы зигугъу къэсшIырэ быракъым щыгъозэ хъантэ щыIагъэп. Ар сэ апэ институтым сыщеджэзэ слъэгъугъагъэ, ау сурэтым зи кIэтхэгъагъэпти, зыфэдэр сшIагъэп. Я 80-рэ илъэсхэм якIэуххэм адэжь зэ етIани сырихьылIэжьыгъ, ылъапси сфыжьынэу амал згъотыгъэ. А уахътэр адыгэхэм ялъэпкъ зэхашIэ лъэшэу зыкъызщиIэтыжьыгъэ лъэхъаныгъ. ШIэныгъэлIымэ яинститут ащкIэ кIэщакIо хъугъагъэ. Мэкъулэ Джэбраилэ ипащэу, ащ сэ сыригуадзэу (ученэ секретарь – ары сиIэнатIэ ыцIагъэр – А.Къу.)Iоф щытшIэщтыгъэ. ЛIы Iушхэу лъэпкъ гупшысэ зиIэхэр къыддэлажьэщтыгъэх.
ТызэхэгущыIэжьыхи, къалэм дэс интеллигенцием щыщхэу тызыщыгугъыхэрэм тыкъяджагъ, ахэр шапсыгъэ IофыкIэ тыушэтыгъэмэ ащыщыгъэх. Шъачэрэ ТIуапсэрэ илъэсишъэрэ шъэныкъорэ аныбжьы мэхъушъ, дгъэмэфэкIыщт аIуи Краснодар краим ипащэхэм къызырахьыжьэм, нэбгырэ заулэ тыхъоу тапэуцужьыгъагъ. Шапсыгъэ шъолъырыр пачъыхьадзэм ыштэу зыригъэжьэгъэ I838 – рэ илъэсыр ары егъэжьапIэу аубытыгъагъэр. КПСС –м и Генеральнэ Секретарэу Михаил Горбачевым тызыфатхэм нэбгырэ 18 типисьмэ къыкIэтхэжьыгъагъэр. Ахэр арых тызыщыгугъыщтыгъэхэр.
Адыгэ Хасэр зэхэщэжьыгъэным фэгъэхьыгъэ зэIукIэ зэхэтщагъэ. Ащ пылъынэу Комитет агъэнэфагъ, улIа сылIа зыIоу хэкум исыхэр, зилъэпкъ шIу зылъэгъухэрэр хэхьагъэх. Сэ сыкIэлагъэми, цыхьэ къысфашIи, а куп шIагъом пащэ сыфашIыгъ. ЫпэкIэ тызыщымыгъуазэщтыгъэ Iоф къинкIаехэр къыкъокIыгъэх. ЗэкIэмэ апшъэ хъужьыщтыгъэр непэрэ мафэм диштэнэу лъэпкъ зэфэс зэхэщэгъэныр, Адыгэ Хасэр зыпкъ ащ щигъэуцожьыгъэныр ары. ТызкIырыплъынырэ тызгъэгъозэнырэ щыIагъэп, лъэпкъ Хэгъашъомэ яхэбзэ-бзыпхъэхэм тафэнэIосагъэп. КъызэраIотэжьырэмкIэ, аужырэ лъэпкъ Зэфэсэу Черкесссием щызэхащэгъагъэр я XIX-рэ лIэшIэгъум ия 30-40 - рэ илъэсхэр ары зыкIогъагъэр. Ащ ыуж бэба тешIагъэр!
Тарихъым нахь зыщымыгъэгъуазэу Адыгэ Хасэр зэхэпщэжьын плъэкIыщтыгъэп, ащ пае тлъэпкъ къырыкIуагъэм зэ джыри тырыплъэжьын фаеу хъугъэ. Зилъэуж тфырэмэ лъэпкъ быракъыри ахэтыгъ, ау ыцыпэ къытфэгъотыщтыгъэп. Адыгэхэм быракъ зэфэшъхьафыбэ зэряIагъэр тшIэщтыгъэ, лъэпкъ, лIакъо пэпчъ ежь ибыракъ иIагъ. Нысэ къэзыщэрэ шыу купмэ ашъхьагъ шъолъыр плъыжь зыIубзагъэ быракъ фыжь щыбыбатэщтыгъэ, лIэкъо тамыгъэр ащ загъорэ тырашIыхьэуи хъущтыгъэ. Джэгу зиIэ унагъоми быракъ фыжьыр унашъхьэм щигъаIэщтыгъэ. Джэгур зыщызэхащэрэ мафэм унашъхьэм быракъ плъыжьитIу щыпалъэщтыгъэ. Шыгъачъэхэр щыIэнхэ зыхъукIэ, ящэнэрэ быракъэу Iубзэ уцышъо зыIулъыри щагъаIэщтыгъэ. Сабый къызэрэхъугъэр быракъкIэ арагъашIэщтыгъэ: шъэожъые хъумэ – плъыжьы (фыжьи зыIорэ шIэныгъэлэжьхэр щыIэх - А.Къу.). Пшъэшъэжъые къызыхъукIэ, быракъ къолэн агъаIэщтыгъэ – къолэным фэдэу дахэ орэхъу аIоти. ШIыхьаф зиIэ унагъом быракъ пилъэщтыгъэ, нахьыбэрэмкIэ ар фыжьыгъэ. ЗекIолI купым ышъхьагъи быракъ фыжьыр щыбыбатэщтыгъэ.
Адыгэ мамлюкымэ ялIыхъужъ быракъыхэри тарихъым къыхэнагъэх. Ахэмэ афэд "Пегъымбарым и Быракъи". К. Маркс къызэритхыжьырэмкIэ, зы лъэхъан адыгэмэ дзэпащэу яIэгъэ мадьярэу Бандья а быракъым ыпашъхьэ тхьэ щиIогъагъ. Пегъымбарым ибыракъ чIэтэу адыгэхэм яшъхьафитыныгъэ зэрэфэбэнэщтымкIэ дзэпэщакIэм тхьэрыIо зешIым, щытыгъэхэр лъэшэу гушIуагъэх. А быракъыр уцышъоу щытыгъ, чатэ, мэзэныкъо, жъогъо фыжь ащ тешIыхьэгъагъэх. Шапсыгъэхэм ябыракъэу Тбилиси дэт музеим чIэлъыгъэр 1926-рэ илъэсым Адыгеим къызахьыжьым мэфищ джэгу Афыпсыпэ щыфашIыгъагъ.
Ос мыжъужьырэ пIэлъэ къэмысырэ щыIэп аIо, мэзэ зытIо Шъхьэлэхъо Абу фэдэ нахьыжъыхэр тиупчIэжьэгъухэу тызыпылъыгъэ лъэпкъ зэIукIэм имафэ къэсыгъ, тызэрэщыгугъэуи хъугъэ, цIыфыхэми гухахъорэ гушIуагъорэ хагъотагъ. Адыгэ Хасэм изэфэс хэлэжьэнэу къэкIогъагъ Шам къыщыхъугъэу, Тыркуем щеджагъэу Биданэкъо Нихьад. IэкIыб щыIэ адыгэмэ ар дэгъоу ашIэ, лъэпкъым ыпашъхьэ лэжьыгъэшIу щызиIэлI. Зэфэс ужым мэфэ заулэрэ ар садэжь щыIагъ. Тиинститут къэкIуагъэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр щыIукIагъэти, хьакIэмрэ сэрырэ ыдэжь тыригъэблэгъагъ.
ХьадэгъалIэхэм яIэнэ шыгъэ тыпэсэу тызэрэгъэгущыIэзэ, уахътэр псынкIэу кIуагъэ. ГущыIэкIэ бэмэ танэсыгъ, Зэфэсэу щыIагъэми тыблэкIыгъэп, хъугъэ-мыхъугъэр щыбзэ нэдым щыкIэдгъэкIыгъ. Быракъыми игугъу тшIыгъэ. Бысымыр, зэрихабзэу, мыгумэкIэу, шъырыт рэхьатэу адрэ унэм чIэкIи, тхылъ къычIихыгъ, къысфищэигъ. Ар инджылызыбзэкIэ тхыгъагъэ, I839-рэ илъэсым Лондон къыщыдэкIыгъагъ. Эдмонд Спенсерэу "Черкесием сызэрэкIогъагъэр" къэзытхыжьыгъэм игугъу ашIэу ыпэкIи зэхэсхыгъагъэ. Тхылъыжъы, оригинал, мыщ фэдиз зыныбжьыр тыгъуасэ къыдагъэкIыгъэм фэдэу дэхагъэ, ау зэдэчыгъагъэ. Уеплъымэ, хъыбэи хъугъэу зэдэзыгъэу зэрэщымытыр плъэгъущтыгъэ.
- Сыд адэ, Тхьэмэтэ маф мы тхылъ шIагъом къехъулIагъэр? – сеупчIыгъ.
- Абхъазым къикIыжьи музеим директорэу къытфагъэкIожьыгъэ адыгэ лIыр къысэлъэIуи, сIихыгъагъ. УкъыфэмыгумэкI, зэрэщыты къабзэу къыостыжьыщт ыIуагъэти сшIошIы хъугъэ. Ау олъэгъу ришIагъэр – сыщымыгъуазэу копие тесэхы ыIуи, зэдичыгъэ…
Тхылъ хьалэмэтыр къызэдэсхыгъ. Апэрэ нэкIубгъо шъыпкъэм быракъ уцышъо дахэ ислъэгъуагъ. ЫчIэгъ чIэтхагъэм тыкъеджэнэу Нихьадрэ сэрырэ тыфежьагъ, ау тиинджылызыбзэ пхъэкI шIолъыти, гущыIалъэ горэ къэтштагъ, сыд фэдэми тыкъеджагъ. I830-рэ илъэсым зэкъохьэгъагъэ адыгэпщхэм ябыракъэу къычIэкIыгъ! Лъэшэу тызэрэгушIорэр зелъэгъум Аскэр IугушIукIыгъ:
- Ары, ар зэкIэ адыгэмэ ябыракъ. ЫпэкIэ ащ игугъу пшIыныр щынэгъуагъэ. Джары къызигъэзэжьыгъэм щегъэжьагъэу сиунэ гъэбылъыгъэкIэ зыкIыщысIыгъыгъэр... Непи ащ утегущыIэнкIэ щынэгъончъэпщтын, арэу щытми шъукъыкIэупчIэшъ, шъосэгъэлъэгъу. Мыр тэ титхьабзэ...
ХьадэгъэлIэ Аскэр "къызигъэзэжьыгъэм щегъэжьагъэу" зеIом, Америкэм зыкIогъагъэ илъэсым, тилъэпкъэгъумэ аIукIи, титарихъ ехьылIэгъэ тхылъыбэ къызыщыратыгъэгъэ уахътэр арын фае зигугъу къышIыгъэр. ТэгущыIэ, сэ цIыкIу-цIыкIоу тхьапэм Iэ щысэфэ, сыгу фабэу зыгорэ къыщыдэоягъ. Адыгэ нып дахэм лъэтемытэу сурэт тырягъэшIыкIыгъэн фае, зэсэIожьы сыгукIэ, ау мыщ фэдэ тхылъ лъапIэ сыдэущтэу къысэтыгу сIон. ЕтIани тхылъыр заретым ащ рашIагъэм ыгу ыгъэцIыкIугъэба, зэдатхъыгъэр Iофа, къин мыгъуаекIэ къаIихыжьыгъагъ. Щэм ыстырэ псым епщэба, ары зыми тхылъыр римытыжьын ыгу зыкIыхэлъыгъэр. ТIэкIу сызэридзагъ, ау есIуагъ.
Сызэрэгугъагъэу хъугъэ, Iогъу сыригъэфагъэп. Аскэрырэ сэрырэ шIэныгъэлэжьымэ институт а зы отделым бэрэ тыщызэдэлэжьэжьыгъ. Сэ саужы къэкIымэ оры нарт IофыхэмкIэ сызыщыгугъырэр ыIощтыгъэ, цыхьэ къысфишIыщтыгъэ, сятэ ыныбжьыкIэ нахьыжъыгъэми, шъэфэгъу сишIэу игумэкI-гукIаехэри къыздигощэу щытыгъ. Ащ пае сэри гуфэбагъэ хэлъэу сыфыщытыжьыгъ. Сыдэу хъугъэми, а зычэщ мафэм сIыгъынэу тхылъыр къыIысхыгъ.
СурэтышIэу, искусствоведэу Хьабэхъу Марьет къыддэлажьэщтыгъэти, ащ тхылъыр ести, пчэдыжьым быракъым тешIыкIыгъэ линогравюрэ къыгъэхьазырыгъ. Краскэ, тхьапэ зыфэпIощтыхэр а лъэхъаным гъотыгъоягъэхэп, тхылъ тедзапIэм адыгэу щылажьэхэрэм къытатыгъ. СурэтышIэмэ ямастерской апэ чIэдгъотагъэр Тыгъужъ Махьмудэти, ащ дэжь адыгэ быракъым исурэт 70 – рэ фэдиз щытетыдзагъ. Мазэм къыкIоцI быракъым тешIыкIыгъэ сурэтыхэмрэ ащ фэгъэхьыгъэу Э. Спенсер къытхыжьыгъэмрэ адыгэмэ ахэттIупщыхьагъ: Къэбэртаий, Инджыджи, хыIушъо Шапсыгъи, IэкIыб адыгэхэми. Джаущтэу адыгэ ныпым илъагъо ыгъотыжьыгъ.
ЕтIанэ Адыгэкъалэ щыщ ныбжьыкIэ куп а сурэтым рыгъуазэхи, адыгэ быракъ шъыпкъэ ашIыгъ. Хъодэ Адам, Абыдэ Хьис, Къэбэртэе Адам, СтIашъу зэунэкъощ АхьмэдитIур, Дэрбэ Сачнэт, Iэшъынэ Светлан, Чэтэо Адамэ, зыгорэ джыри къыхэсынагъэмэ гукъао къысферэмышI, ар зиIэшIэгъагъэхэр.
"Жъогъо 12-рэ зэблэдзыгъэ щэбзэщищрэ зытет быракъ уцышъор непэ Адыгеим зиужьыжьыным, итарихъ ишъыпкъапIэ ыгъотыжьынымкIэ, адыгэм игуфит шъхьафитныгъэ ятамыгъэу непэ хъугъэ, - 1991 – рэ илъэсым мэлылъфэгъу мазэм Адыгэ Хасэм игъэзетэу "Гъуазэм" ахэмэ къыщатхыжьыгъагъ. - Адыгэхэм ялъэпкъ быракъ зыфэдагъэ шъыпкъэр СтIашъу Ахьмэдрэ Дэрбэ Сачнэтрэ апэрэу зыщалъэгъугъэр шIэныгъэлэжьэу Къуекъо Асфар дэжь зычIахьэхэр ары. Э. Спенсер итхылъ иоригинал ащ къаригъэлъэгъугъ, адыгэ быракъэу дэтым агухэр ыгъэбырсырыгъэх. Ащ фэдэ къабзэу зэрашIын алъэкIыщтым къалэм къэсыжьыфэхэ егупшысагъэх, кIыхьэ-лыхьэ зырамыгъэшIэуи ыужы ихьагъэх. Быракъым цIыфхэм язэхэшIыкI зыкъызэрэригъэIэтыщтым, ятарихъ изэгъэшIэн зэрэкIигъэгушIущтхэм ахэмэ яцыхьэ телъыгъ. Адыгэ Хасэм икъутамэу ярайоныкIэ щызэхащэжьынэу агъэхьазырырэм быракъыр фагъэшъуашэ ашIоигъуагъ. ШэкI пIокIэ уцышъо Краснодар къыщагъотыгъ.
- ЩыIэныгъэм ышъу! - гушIуагъэ Ахьмэд.
Бзэн-дэнымкIэ культурэм и Унэу къалэм дэтым ипащэу Iэшъынэ С. быракъым итрафарет ыгъэхьазырыгъахэу щытыгъ. Ащ тырахи, дышъэ IуданэкIэ шэкIым жъуагъохэмрэ щэбзащэхэмрэ хадыкIыгъэх, кIыцэ плъыжь дахэхэмрэ быракъыкIэм пылъыщт гъучIыпэмрэ агъэхьазырыгъэх. ЕтIанэ зэкIэ зызэрагъэкIужьым быракъым псэ къыпыкIагъэу къытщыхъугъ. Уахътэм, тарихъым яжьыкъащэ ащ кIуачIэ къыхилъхьагъэу, цIыфмэ ашъхьагъ щыбыбатэзэ ыгъэгушхохэ шIоигъом фэдагъ. Аущтэуи хъугъэ.
Адыгэ Хасэм ирайон зэфэс къызэIуахы зэхъум Хэсашъхьэм ипащэхэмкIэ тырагъэблэгъагъ. Культурэм и Унэ зэрэчIафэу цIыфыр чIэсыгъ. Ахэмэ ашIэщтыгъэп адыгэ быракъ зэрэдгъэхьазырыгъэр. Ар залым чIэзыхьанэу щытыгъэхэр Мэлгощ Хъызыррэ Дэрбэ Сачнэтрэ арых. ШIэныгъэлэжьэу Къуекъо Асфар телъэIугъ адыгэ быракъым икъэбар залым чIэсхэм къафиIотэнэу, къызэрэчIэтхьащтым фигъэхьазырыныхэу. ЗэкIэ дахэу зэпыфагъэ. Сценэм иджабгъу лъэныкъо дышъэ жъуагъохэр зыхэдыкIыгъэ быракъ уцышъор къызыщэлъагъом, залым чIэсыгъэхэр зэкIэ гушIом зэлъиштагъэу къызэлъытэджыгъэх. Сыдэу бэрэ адыгэхэр мыщ ежагъэха! Бэмэ анэпс къашIокIуагъ. ТишIэжьырэ тинамысырэ зафигъэзэжьыгъ тибыракъ, фэхыгъэхэмрэ къэнагъэхэмрэ ацIэкIэ ныбджэгъуныгъэм, мамырныгъэм, зыкIыныгъэм тыфещэ, зэфагъэм инэпэеплъ..."
Гум кIиубытэу, ыгъэбырсырэу къатхыжьыгъэба! Залым чIэсхэр быракъым зэрэпэгъокIыгъэхэм сыгу къыгъэкIыжьыгъ 1830-рэ илъэсым адыгэмэ ар къазыфахьым зэригъэгушIогъагъэхэу Эдмонд Спенсер къытхыжьырэр.
"... Пащэр къызэрэсыжьыгъэм фэгъэхьыгъэу шхончыхэр къызагъаохэм ыуж, - етхы авторым, - шыу зэолI мин пчъагъэ теплъашIохэу, гуахьыхэу, бжьышIохэу къытпэгъочъыгъэх. НэгъэупIэпIэгъум Черкесием ипатриот шIагъомэ тыкъаухъурэигъ. Зыхэм щыгъын къызэрыкIохэр ащыгъыгъэх, адрэхэр зэпэжъыужьыхэу гъэкIэрэкIэгъагъэх. ЕтIанэ пэщэ лIыхъужъэу Херсис Султун-оглу Тырку империем тетыгъошхо щызиIэ адыгэ пщы гуащэм ышIыгъэ лъэпкъ быракъ гъэкIэрэкIагъэу Стамбул къыфырахыгъэр къызэкIоцIихыгъ (мыщ къегъэнафэ баракъыр инджылызэу Давид Уркарт адыгэмэ къафишIыгъэ фэдэу зэраIорэр шIошIхъугъуае зэрэхъурэр - А. Къу.).
Бэрэ зэжэгъэхэ лъэпкъ быракъыр залъэгъум чэтэ минымэ ошъогум зыдадзыягъ, зы макъэу цIыф жъугъэм игушIо – жъот къыдэоягъ. Джы нэс ащ фэдэ гухахъо лъэпкъым иIагъэп, яхэгъэгу къаухъумэнымкIэ теубытагъэ пытэ ахэлъыгъэп. Щынагъоу къафыкъокIыгъэм апэрэу агу къыщигъэущыгъ зэкъомытыхэмэ зэрэмыхъущтыр, текIоныгъэм икъыдэхынкIэ анахь ищыкIагъэу ар зэрэщытыр зэхашIагъэ.
Ихэгъэгу ыпашъхьэ хъулъфыгъэ пэпчъ тхьэ щиIуагъ урысхэм афэмыIорышIэнэу, сатыу Iоф адыримыIэнэу, сыд хъугъэкIи зэпхыныгъэ гори адимышIынэу. Пащэхэмрэ лъэпкъхэмрэ язэфыщытыкIэхэр зэхъокIыгъэ хъугъэ. Адыгэхэу чIыгур, былым зэтезыхыщтыгъэхэр джы зэкъоуцуагъэх, къошныгъэмрэ ныбджэгъуныгъэмрэ азыфагоу аIэхэр зэкIэдзагъэхэу олъэгъух...
Ахэмэ сыдигъуи лъэпкъ быракъыр купым ыпэ итэу ахьы, лъэпкъ зэфэс пэпчъ ар нахь лъэгъупхъэ чIыпIэм щагъэуцу. Зэкъоуцогъэ пщыхэм тIэкIу-тIэкIоу къысфаIотагъэхэр зызэхэсэугъоежьым нафэ къэхъугъ лъэпкъ 12-мэ е 13-мэ Урысыем пэуцужьынхэу, яшъхьафитыныгъэ къызэдагъэгъунэнэу тхьэрыIо зэрэзэдашIыгъэр. Ахэмэ Санджак Шерифыр (адыгэ ныпыр ары зыфиIорэр – А.Къу.) ялъэпкъ быракъэу зэдаштагъэ. Ахэр шапсыгъэхэр, абдзахэхэр, нэтыхъуаехэр, хьатикъуаехэр, кIэмгуехэр, чэчэнаехэр, бжъэдыгъухэр, херкпетхэр, лезгхэр, мицудзеххэр, оссетхэр, чипакауайхэр, нэмыкIхэри, тэтархэм, тыркухэм, къалмыкъхэм якуп инхэр хэмытхэу (ежь къызэритхыжьыгъэм фэдэу къэтэтыжьы – А.Къу.). Ахэмэ зэраIорэмкIэ, Iэшэ-шъуашэкIэ дэгъоу зэтегъэпсыхьагъэхэу, зэоным сыдигъуи фэхьазырхэу нэбгырэ мин 200 ахэт..."
Адыгэхэм ялъэпкъ быракъ Кавказым ис нэмыкI лъэпкъхэу шъхьафитэу псэу зышIоигъохэми ятамыгъэу зэрэхъугъэр мыщ дэжьым къыщыIогъэн фае. "Черкесием ичIыпIэрыс лъэпкъхэм анэмыкIэу, - етхы Э. Спенсер, - Къурджым, Мингрелием, Имерети, Каспийскэ хым къапэгъунэгъу чIыпIэхэм къарыкIыгъэ нэбгырэ мин пчъагъэрэ поляк шъэ заулэрэ зэкъоуцогъэ пщыхэм ябыракъ мы илъэсым къычIэуцуагъэх... Адыгэхэм нэмыкI кавказ лъэпкъхэм конфедерацие задашIым, Санджак Шерифыр лъэпкъ быракъэу заштагъэм къыщегъэжьагъэу цIыфхэм язекIокIэ-гъэпсыкIэхэр нэмыкI шъыпкъэ хъугъэх, ащ лъэпкъым кIочIэшхо къыхилъхьагъ.
Джы нахьыжъхэм я Генеральнэ Ассамблей ишIэ хэмылъэу пщы, пащэ, лъэпкъ горэми заор нэмыкI чIыпIэ къыщиIэтын фитыжьэп. Лъэпкъым ыкIуачIэ хъыбэй зышIыщтыгъэ егъэшIэрэ зэпыиныгъэ-джэгъогъуныгъэр ащ дигъэзыжьыгъ, лъэпкъхэм язэпэуцужь нахь зэтеIэжагъэ хъугъэ. ЦIыф жъугъэмэ акIуачIэ закъуаугъуаи, къяпыирэ Урысыем зэдебэнынхэу адыгэхэр, лезгхэр, тыркухэр, тыркуменхэр, къалмыкъхэр, тэтархэр, нэмыкI лъэпкъыхэри зэкIэ зы быракъ чIэтхэу, "Е тIылIэн, е тышъхьафитын!" аIозэ, заом макIох…"
Адыгэкъэлэ кIалэмэ быракъыр зашIыжьыгъэм ыуж бэ темышIэу Тыркуем Анкара сыщыIэу, хьатитыхэм ямузей хьатыпщхэм яштандарт зытешIыхьэгъэ плакеткэ цIыкIу къысхи, къыздэсхьыжьыгъ. Археологэу, тарихълэжь цIэрыIоу, лъэпкъым чанэу фэлэжьэрэ ЛэупэкIэ Нурбый ар езгъэлъэгъугъ. Ар илъэс пчъагъэ хъугъэшъ хьатыхэмрэ хеттыхэмрэ якъэбар зэрегъашIэ. Илъэс миних-блы IэпэцыпэкIэ узэкIэIэбэжьымэ, тыгъэкъокIыпIэ - къыблэ лъэныкъом щыпсэущтыгъэ хьатитымэ адыгэмэ ащыщхэр къахэкIыгъэхэу зэраIорэм дырегъаштэ. АщкIэ академикэу Ивановым фэдэмэ ятхыгъэхэр, ялэжьыгъэхэр иIэубытыпIэх.
Ятхыгъэхэр зытет мыжъо иныхэр хьатымэ къакIэныгъэх, ащ укъыреджэнэу адыгэ-абхъаз лъэпкъыхэр къызытекIыгъэ лъэпкъыжъым ыбзэ нэмыкI шIэныгъэлэжьымэ мы дунаим зи къытырагъотагъэп. Непэ къызынэсыгъэм адыгабзэм щыщэу гущыIишъэрэ шъэныкъорэм къехъу хьатымэ абзэ тефэу къагъотыжьыгъ. Къэсхьыгъэ сурэтыр адыгэмэ ялъэпкъ быракъ фэдагъ. Зызэтэгъапшэхэм ыуж Нурбыирэ сэрырэ "Адыгэхэм ябыракъ. Тыдэ ар къикIыгъ?" зыфиIорэ статьяр илъэс пчъагъэкIэ узэкIэIэбэжьымэ ттхыгъагъэ. зы инджылызы горэм ар къызэрэтфимыугупшысыгъэр ары тэ къэдгъэлъэгъуагъэр. Непэ адыгэ быракъым зыгорэхэр къызщыпэуцужьырэм, ащ икъэбар защыщыгъупшэжьырэ лъэхъаным а титхыгъэ щыщыхэр гъэзетеджэхэм агу къэдгъэкIыжьымэ ишIуагъэ къэкIонэу тэлъытэ.
"... Адыгэхэм ялъэпкъ быракъ тет тамыгъэхэм къарыкIырэмкIэ еплъыкIэхэр зэтефэхэрэп, - ттхыгъагъэ. - Зыхэм ахэр ислъам диным рапхы (быракъыр зэрэуцышъомрэ жъуагъохэмрэ – Авт.), нэмыкIхэр я XIX-рэ лIэшIэгъум иапэрэ кIэлъэныкъо адыгэ лъэпкъхэм политикэ гъэпсыкIэу яIагъэм (адыгэ лъэпкъ 12- рэ ахэмэ языкIыныгъэ къэзыгъэлъэгъорэ щэбзащэхэмрэ – Авт.) къапкъырэкIых. НэмыкI гупшысэхэри щыIэх, ау тэ лъэпкъ быракъым нахь мэхьэнэ куу иIэу тэлъытэ, ылъапси нахь чыжьэу къитэщы.
Мифолог цIэрыIоу А. Голан зэрэхигъэунэфыкIырэмкIэ, "... розеткэр тыгъэм итамыгъэу ижъырэ Мысыр, Мессопотамием, Европэм, тыгъэкъокIыпIэ – къыблэ лъэныкъом ащалъытэщтыгъэ. Джэрзым илъэхъан лэдэх зиIэ розеткэм тыгъэр къырагъэлъагъощтыгъэмэ, упчIэ къэуцу - тыгъэм ибзыйхэр сыда упэпцIыгъэу къызкIагъэлъагъощтыгъэхэр? Ащи джэуап къыфагъотыгъ: тыгъэ бзый упэпцIыгъэхэмрэ тыгъатхьэм ищэбзащэхэмрэ зэфагъадэщтыгъэхэшъ ары. Пчым е щэбзащэм ащ фэдэ мэхьанэ етIани зыкIыратыщтыгъэр, ыпаIокIи, чIыгулэжь лъэхъаным иуахъти, хъулъфыгъатхьэм итамыгъэу ахэр зэрэщытыгъэхэр ары..."
Эдмонд Спенсери щэбзащэхэм ягугъу къешIы. "Черкесием иныбжьыкIэхэм пIуныгъэ зэрарагъэгъотырэ шIыкIэм тарихъым хэмыкIокIэжьыщт Урымым (Грецием – Авт.) илIыхъужъ уахътэ угу къегъэкIыжьы, - етхы ащ. - Сыда пIомэ, загъорэ, зэгъорэ дэд ныIэп къызыщыхъугъэ унагъом кIэлэцIыкIур адыгэмэ зэрэщапIущтыгъэр. Ар дунаим къызытехъокIэ ыпэкIэ къыпыщылъым итамыгъэу щабзэрэ щэбзащэхэр зэрылъ сагъындакъырэ шIухьафтынэу фашIы, амыушхъухьаным, нэ бзаджэ темыфэным апае дыуахь шIохалъэ..."
Щэбзащэхэр шэкIоными рапхэу мэхъу. КъушъхьэчIэсхэм яшэн-хабзэхэм дэгъоу ащыгъозэ урыс тхэкIо цIэрыIоу Гарий Немченкэм лIэшIэгъубэхэм къакIоцI чIыопсым Кавказ зэрэщыфэсакъыщтыгъэхэм, чъыгхэми, къэкIыхэрэми, мыжъохэми псэ апытэу зэралъытэщтыгъэм ягугъу къышIызэ, етхы: "...Адыгэ быракъхэм атетыгъэ зэблэдзыгъэ щэбзащэхэм ижъыкIэ къыщегъэжьагъэу къарыкIырэр шэкIонымкIэ узыблэкIы мыхъущт шапхъэхэр ары. Мэзым шакIо кIорэм щэбзэщищ ныIэп ыIыгъын фитыгъэр, ащ къехъу хъущтыгъэп. Зы щэбзащэр чъэрэ хьэкIэ-къуакIэм, ятIонэрэр быбырэ бзыум, ящэнэрэр псым хэсым апай. "Гурыт дунаим", "ышъхьагърэ дунаим", "ычIэгъырэ дунаим" щыщэу зырыз ныIэп къащиушэкIун зыфитыгъэр, ащ зыкIи ехъу хъунэу щытыгъэп..."
Тэ адыгэ быракъым ылъапсэ нахь куоу ехэу тэлъытэ. Джэрзым иуахът, илъэс минитф – хыкIэ узэкIэIэбэжьымэ, Хьатымэ якъэралыгъо зыщыIагъэр. Ахэмэ ятетыгъо уахътэ епхыгъэу археологымэ къычIахыгъэ пкъыгъомэ узяплъыкIэ адыгэ быракъэу я ХIХ – рэ лIэшIэгъум ашIыгъэм итеплъэкIи ыкупкIыкIи адыгэ-хьат символикэр ылъапсэу къэлъагъо. Мы къэттхырэмэ яджэрэр къыкIэупчIэн ылъэкIыщт сыдым адыгэхэмрэ хьатыхэмрэ зэрищэлIагъэха ыIонышъ. Я ХХ – рэ лIэгъэгъум Тыркуем Кархемиш дэжь зы мыжъо къыщагъотыгъ. Ащ адыгэхэмрэ хьатыхэмрэ Темыр Кавказ икIыхи ТыгъэкъокIыпIэм зэрэкощыгъэхэр тетхагъ. Хьат пэчъыхьэмэ яштандартхэу джэрзымрэ дышъэмрэ ахэшIыкIыгъэхэр археологымэ дунаим щыцIэрыIо хъугъэ Мыекъопэ культурэм рапхы.
Тятэжъ мыотIымэ къакIэныжьыгъэ къошыныхэм, е аущтэу агъэфедэщтыгъэ ятIэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъо пIуакIэхэм А. Голан зыфиIощтыгъэ розеткэр атеолъагъо. Шъолъырищ гъэтхъыгъэхэр ышъхьагъыкIэ къахэхьэрэ шъолъырищымэ зэфэдэкъабзэу зэтырауты ( ). Джащ фэдэх касогымэ яуахъти – я VIII – ХIII – рэ лIэшIэгъухэм, къагъотыгъэ хьат хъагъэхэр ( ). Тамыгъэхэу адыгэ лIакъомэ я ХVIII-ХIХ – рэ лIэшIэгъухэм яIагъэми хьат хъагъэхэр нафэу ахэолъагъох. ГущыIэм пае, Натхъохэр ( ), е Коблыхэр ( ).
Хьатымэ яштандарт зэрыт плакеткэу Анкара къикIыгъэм тешIыхьэгъэ сурэтым пчыпыджыныхэр зыцыпэ къуашъом исэу тыгъэр щыолъэгъу. Мыфэдэ сурэт тыгъэр Тхьэу зылъытэщтыгъэ лъэпкъ пчъагъэмэ яI. Хъураем ыкIоцI зэтегъэлъэтхъыгъэ прямоугольник ыкIоцI ит ( ). Сурэтым уеплъымэ япшIэнэрэ пчыпыджыныр зэрэпыутыгъэр олъэгъу, зэкIэмкIи 12 хъун фэягъэ, тыгъэ календарым имэзэ пшIыкIутIу ар тефэ.
Гузэгум ит пчыпыджынымэ ачIыпIэ цIыфышъо ятеплъэу пкъыгъуищ атет. Ахэр хьатитымэ яшыблэу Телепин (адыгэм и Шыбл – Авт.), хьат тхьэшхоу Васхаб (адыгэм и Тхьэшху – Авт.), Каск е Мазуль – Мэзатхьэр (машIом шъхьащэ фэзышIырэмэ якъащ – Авт.) арэу къыбгурыIонхэ плъэкIыщт. Илъэс минихыкIэ узэкIэIэбэжьымэ щыIагъэ Мыекъопэ лъэпкъыжъыхэу былымхъуным пылъыхэу Тыгъэр зитхьагъэхэм ятамыгъэхэр мы штандартым хэхьагъэх. Бзэм пылъ шIэныгъэлэжьымэ ащыщхэм "адыгэ" ыIомэ "ар Тыгъэ" къырагъэкIыба.
Хъагъэу хъураим итыр хьат лъэпкъэу тыгъэкъокIыпIэ – къыблэ лъэныкъом къикIигъэхэм ятамыгъ. Тыгъэр къуашъоу зэрытыгъэр чIыгулэжьыным исимволэу алъытэрэ къушъхьэцум ыбжъакъомэ атырахыгъэу плъытэ хъущт. Пчыпыджын пшIыкIутIур илъэс минихыкIэ узэкIэIэбэжьымэ зэокIо бэлахьыхэу ТыгъэкъохьапIэм къикIыхи Темыр къэкIогъагъэ арийцэмэ ятэпIашъэхэм япхыгъ. Штандартым ыгузэгу ит хъурэищыр чIыгулэжьымэ анахь агъэлъапIэрэ тхьищымэ янэпэеплъ. Щэу зэтедзагъэ щэбзащэхэм къагъэлъагъорэр мамыр щыIакIэу чIыгулэжьыным пылъыгъэ лъэпкъымэ яIагъэр зэо зэпымычыжьым зэрэзэблихъугъэр ары...". Джары кIэкIэу ЛэупэкIэ Нурбыирэ сэрырэ зэдэттхыгъагъэр.
Адыгэ-хьат зэфыщытыкIэмэ уакъытегущыIэ зыхъукIэ къэIогъэн фае тыгъэкъокIыпIэ – къыблэ лъэныкъом анахьэу Тыркуем, Шам, Мысыр зыфэпIощтыхэм адыгэмэ лъэуж дахэ къызэрэщанагъэр, непэ къызнэсыгъэми ащымыгъэпшэжьырэ шIушIагъэхэр, гъэхъагъэхэр зэрэщашIыгъэхэр.
Израиль сыщыIэу Тхьэм джэнэт къызэритын ЛIыпый Ахьэмэд Къудысым (Иерусалим – А.Къу.) къыщысигъэлъэгъугъагъ Пегъымбар Мыхьамэт зызыщиIэтыжьыгъэ чIыпIэм тет мэщт лъапIэу "Аль Аксэм" дэжь щыт медрысэр. Ар Мысыр исултIанэу адыгэу Къаитбэй аригъэгъэуцугъагъ, пчъаблэм адыгэ тхыпхъэхэр непи тетых.
Иорданым щыщ лIы губзыгъэу Мамый Митхьат Уадсирым иунэ тыщызэдэгущыIэзэ, зы тхылъ къышти, Мысыр пэчъыхьэу Къэншъау-гъур (ари адыгагъэ – А.Къу.) фэгъэхьыгъэу къеджагъ. Зы чэщ мэзагъо цышхъэ горэм султIаныр щэтырым къычIэкIыгъэу жъогъо нэфыхэмрэ тыжьыным фэдэу къэжъыурэ мэзэныкъомрэ гуфаплъэу яплъыгъ. Ежь зэрэпэчъыхьэм епхыгъэу бэщ ыIыгъыщтыгъэ бгъэжъ шъхьитIу фэдэу тешIыхьагъэу. "Мыщ ычIыпIэ мэзэныкъор тежъугъэуцон шъулъэкIыщтыба" ыIуи иIумэтымэ зяупчIым, ащ къыIорэр умышIэн уфита, псынкIэу къыфагъэпси, къыратыжьыгъ. Джащ къыщегъэжьагъэу мэзэныкъо тамыгъэр быслъымэн хэгъэгумэ ятамыгъэ хъугъэ.
Адыгэмэ яныпэу 1830 – рэ илъэсым аштэгъагъэм къызыфэдгъэзэжьыкIэ, ащ нахь лъапIэ адыгэмэ быракъ зэрямыIагъэр нафэ. ЗэкIэ адыгэ лъэпкъыхэр ащ зэрипхыщтыгъэх. Непэ ар ти Адыгэ хэгъэгу официальнэу зэритамыгъэм тырэгушхо. Ау бэмэ агу къэкIыжьырэп ар аштэным пае къинэу къыпыкIыгъэр. Урысымэ ащыщыбэмэ быракъыр зыфэдэр къагурымыIоу, тиIае зыIорэмэ агъэщынэхэу, Къэралыгъо Советым щарамыгъаштэ ашIигъоу къытпэуцужьыгъэх. Мы чIыпIэм къыщысIо сшIоигъу адыгэ гущыIэр егъашIи зэрэмыохъурэр – адыгэр сыд фэдэми адыгэу къэнэжьы, адыгэгу зиIэмэ Iофыр пхырагъэкIыгъ, мыщ дэжь хэкум ипащэхэм, тидепутатымэ зи къызтырагъэнагъэп.
Адыгэ лъэпкъ быракъыр Республикэм итамыгъэу зэрэхъугъэм фэдэу, тарихъым къыхиубытэрэ быракъыхэр къэралыгъо символ бэрэ хъужьыхэу къыхэкIы. I989 – рэ илъэсым мэзаем итфым "Комсомольская правда" зыфиIорэ гъэзетым "Урыс Америкэр" ыIоу зы интервью къихьэгъагъ. Ар зыдашIыгъагъэр США – м иреспубликанскэ партие славянхэмрэ Америкэм исыхэмрэ язэпхыныгъэ пылъ организацием ипащэу Вера фон Вирен Гарчинскэр ары.
- СыдыкIэ Урысыем уфэлъаIо пшIоигъу? – аIуи еупчIыгъэх.
- Урысыем щыщэу РСФСР зыфаIорэм ибыракъыжъэу фыжь-шхъуантIэ-плъыжьэу зэхэтыр ыштэжьынэу ары. Литвам, Латвием, Эстонием ябыракъыжъыхэм къазэрэрагъэзэжьыгъэм фэдэу. Ныпыр – тарихъ. Лъэпкъыр рэгушхо. СССР - м зэкIэ республикэмэ апай быракъ иI… Ау урысымэ ежь ябыракъэу ялъэпкъ илIыхъужъныгъэшIухэр зыгу къэкIыжьырэр аштэжьын алъэкIыщт...
Вера Гарчински зыфэлъэIуагъэр урысымэ ашIагъ – ялъэпкъ быракъ аштэжьыгъ. Урысыем бэба цIыф лъэпъ зэфэшъхьафэу исыр, ау зыми еупчIыгъэхэп шъуфая мы быракъым е шъуфэмыя. Щызгъэзыерэр нахьыбагъ, ау Урысыем и Правительствэ быракъыр зэриштэжьыгъэмкIэ зи едэуагъэп. Едэуагъэп урысымэ агу илъыр зэхашIагъэти, аштэжьырэр ялъэпкъ быракъыба!
Тэри адыгэ ябынкIэ тштэжьыгъэр тилъэпкъ быракъ, фэдэ щымыIэу тшIодах, тыщэгушхукIы, ташъхьагъ щыбыбатэ хъумэ тегъэгушхо. ГъэрекIо мэлылъфэгъум и 25 –ялъэпкъ нып ыныбжь илъэси I80 – рэ зэрэхъугъэр зэрэдунаеу адыгэмэ хагъэунэфыгъ. Шъхьафитныгъэм ибыракъ непи уихэгъэгу уфыщыIэным нахь лъапIэ зэрэщымыIэр зэхытегъашIэ. Илъэсыхэр чъагъэхэми, тилъэпкъ изыкIыныгъэ нахь гъэпытэн зэрэфаер къыдгурегъаIо.
Непэ ти Кавказ щырэхьатэп, хэо-хапкIэу лъэпкъ зэпэуцухэр къетаджэх, мэшIо бзыйхэр къыщыдэуаех. Ау зэкIэ исымэ Кавказ зэдыряеба, сыдэу хъумэ зыгорэм икI епIон, хэгъэгу щыIэп ар зыгъэпсыгъэ лъэпкъым нэпэмыкI имысэу. Узэхэзэгъэныр, узэдыщыIэныр, узэгурыIоныр ары зэкIэми алъапсэр. Ары непи тибыракъ лъапIэ къызыфаджэрэр. Адыгеими, Къэбэртаеми, Инджыджи, хыIушъо Шапсыгъэм, IэкIыб хэгъэгухэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэми тинып ащагъэлъапIэ. Ар тинамыс, щымыIэжь лIыхъужъымэ янэпэеплъ, тилъэпкъ ихьагурыс.
Комментариев нет:
Отправить комментарий